kawsay pushakpa rikuymanta
Traducción al kichwa por Jenny Guasco Guasco
Valeria Larcoka Guayaquil llaktapi wacharishkami kan, shinapash Quito-Ecuador llaktapimi wiñashka. Payka Ciencias Políticas y Relaciones Internacionalestami hatun yachana wasipi yachakushka. Shinallata FLACSO Ecuadormamallaktapika Epistemologías del Sur yachaytami katishka. Wankurikawsaymantaka runakunapa kamay, kawsaypuratapashmi wankurikawsay wasikunapi llamkashpa shamun. Kunan pachaka Isabela llakta, Galápagos marka “Uniendo Fuerzas Formamos Futuro” (UFFF) payllatata rishpa llamkakun.
Wankurikawsay wasikunapi llamkaytaka Fundación Regional de Derechos Humanos INREDH Quito kitipimi kallarishka, chaypika makanakuy wankuriytashi rurankuna, chaypaka wankuri sinchiyachiy, kamachi pushay, rimanakuy, yanapay, runakunapa kamaymantapashmi yachakunkuna. Yanka atipanakuk, tantanakuy wankurikawsay kuyuy apanakuy, sumak rurayshi llaktakunapa pushtukunata hapishpa waktanakuykuna kan. Raymi killa 2022 watamantami payllata Asamblea Trans Feminista de mujeres en disidencias nishkaman Quito llaktapi yaykurka, kay tantanakuykunapika maykan munashpa yaykushanikkunami nishpa parlan.
Valeria Isabelapika Tejido Violeta tantanakuypimi katirishka, kay tantanakuyka San Cristóbalpishi wiñarishka, chaymantaka warmikunapa kamaykunapi llamkashpa tukuy markapi wiñarishka. Shinallata “Uniendo Fuerzas Formamos Futuro” antanakuy wasipi, paypa Ciencias Politicas yachaymanta, kamachi makanakuy imashina Consejo de participación kashkata rikuchin.
“Kaykunataka mana riksinallachu kan, mana hamutarinallachu kan, shinami ñukamanka shuk waska shina kana kashka. Chay waskaka runakunapa kawsay llamkaymanta, kamay rimaykamantapashmi kashka” (rimanakuy, Isabela- Galápagos ayriwa 28, 2023 watapa),
Paypa kawsaymantaka kay wankurikawsay waktanakuy, tantanakuy wankurikawsay kuyuyka payta shinchiyachishka, chaytaka wankurikaysaypi yaykurishpami yachakushka, chaymantami shuk tantanakuykunapa shimita uyana, mana yachana wasimantalla.
“Shinashpaka, mana tukuy yachay yachana wasimanta shamunchu, chay killkashka yuyaykunata ashtawan urayachina kan, runakunapa rimayman chayankakaman, ashunkari ishkaytin yuyaykunapaman, maypipash churanakunkapak, maypi ñuka kashkamanta” (rimanakuy, Isabela- Galápagos ayriwa 28, 2023 watapa).
Isabelaman chayay
Valeriaka paypa munaymanta llamkaykallarin 2018 watamanta, shinallata 2022 watapi Galápagosman puririnkapa shamushka.
Paypa rikuymantaka Galápagospi kawsay mana rimay layachu nin, nana kullki, yaku, micha, yachakuykunamantallapash. Paypa yachaymanta yakumuyuyallpapi wankurikawsay tantanakuyta mashkashpa kuyuchikallarin. Isabelapi llamkankapa yaykun chay ayllullakta kawsayta rikushpa.
Chay Galápagos wakayachiy rimayta rikushpa tapurirkani, achka llakikunata charin nishpa, ña pachamanaka mana ñawpa pacha layachu kan, ñukanchik ña kaypi kashkamanta. Isabelapi mana wankurikawsay llamkay tiashkamanta mashkaykallarirkani.
“Mana rimankunachu, chay runakunapa kawsayta mana allikachishpaka, imashinata llaktataka alliyachinkakuna. Allikay, yachay, micha, yakutapash mana charishpaka, imashinata allí kawsayta charinkakuna” (rimanakuy, Isabela- Galápagos ayriwa 28, 2023 watapa).
Mashkashpaka UFFF tantanakuytami tarirka, shuktak tantanakuykunapi wiñariy llamkay, kawsaytapash charishkamantami kay tantanakuypi yaykun.
“Yanapankapakka riksinami kan, chaymantami ñukaka yanapankapak shamusha nirkani, maymantapash llamkanallami kan, may yachaymantapash, ashtawankari ayllullaktaman chayarishpami ima tukukushkata yacharin” (rimanakuy, Isabela- Galápagos ayriwa 28, 2023 watapa).
Paypa wankurikawsay llamkaykunamantami nin, tukuy puriymi yachakuy kana charin, chaymanta kaymantapash, chay ñanpimi kana charin nin.
Chaymantami paypa llamkaykunaka yachana wasikunawan kan. Yakumuyuyallpa tantanakuykunapa yanapariywanmi paktayachaypika kipapakchiruray kariwarmi kana kamaytapash yachaytami churashka.
Valeriaka mana hatun yachana wasipi yachakushka yachaykunallachu nin, ashtawankari runakunawan tyarishpa yuyariy llamkaypashmi nin. Rimaykunaka uyarinatami charin, llakikunataka mana tukuykuna allichinkunachu, chaykunamantami sinchiyaypash llukshin, shukkunawan yuyayta wankurichinami kan. Mana kay tantanakuykuna llamkay tyakpika, mana wankurikawsay waktanakuy tyanmanchu.
Wankurikawsay tantanakuypika, mana shuklla kanachu kan. Chaypika shukkunawan imami llaktapi tukukushkata yuyarinami kan. Kay puriykunaka mana yankallachu, tantanakuykunata wichayachinkapakami kan. Shaykushpaka kikinllata allichirinata kunkaririnmi.
Shinallata tantanakuyka wampra kuitsakunatapash rimanami kan. Tukuykunami wankurikawsay llakikunapika kana charinchik. Maykankunaka shuk kawsaykunawan tantarishpaka shiray mikuy ñanpimi tarikinkuna, chaypapash wankurikawsay tantanakuywanka, shuk allí ñanta apanallami kan.
“Tapuykunatami purichi kallarina, paykuna mana allí kashkata uyankapak, chashnami shuk ñankuna paskarin. Charinkuna rumpa haytay tantanakuyta, rumpa waktay pukllaytapash, kay tantanakuykunamanmi allimantalla yaykuchina kan” (rimanakuy, Isabela- Galápagos ayriwa 28, 2023 watapa).
Valeriamanka, wankurikawsay puriyka llaktapi kawsana, llakikunapi yaykurinami kan, yachay wasimanta, paykunapa yachapuyta sinchiyachishpa nin.
Llakta tantanakuypimi karana, yachakuna, rinanakuna, tapurina kan. Chaykunami allí kawsay, runakunapa kamaymantapash waktanakuna kan.
Vocabulario del kichwa unificado
Atipanakuk/ Violencia.
Wankurikawsay/ Sociedad.
Kamay / Derecho.
Waktanakuykuna/ luchas.
Yakumuyuyallpa/ Isla.
Kipapakchiruray/ Proyecto.
Paktayachay/ Currículo.
Shiray/ Droga.
Yachapuy/ Habilidades.
Texto original de Dayana Muñoz, Licenciada en Educación Intercultural Bilingüe
Traducción al kichwa por Jenny Guasco Guasco.